Ortega: O valor deportivo da nosa vida

Nestes nosos tempos, hai un predominio tal da actividade deportiva, que talvez non esteamos lonxe de caer no ridículo se valoramos a unha persoa máis pola súa condición de traballadora que de deportista. Os medios de comunicación, sempre tan sensibles para apuntar tendencias sociais, non escatiman os espazos dedicados ao deporte, nin regatean os eloxios dos éxitos deportivos, e tampouco o impacto económico. E as xornadas de traballo parece que empezan a acusar esta tendencia, cedendo espazo a outras actividades. Creo que isto ben merece un comentario, sen matiz cualificativo, que no me correspondería a min; pero algunha información sempre pode axudar, por modesta que sexa, a enfocar as reflexións sobre isto.
Veremos algo do que nos escribiu D. José Ortega y Gasset acerca da actividade deportiva, e empezamos polo que nos di sobre a etimoloxía do DEPORTE. Este é un termo que considera este filósofo como algo serio, a diferenza da DIVERSIÓN, porque "di-vertirse" é apartarse do que adoitamos ser, cambiar durante algún tempo a nosa personalidade, intentar evadirnos do noso mundo a outro que non é o noso. Ben distinto é dedicarse au "deporte", que se se trata do da caza (está Ortega referíndose ao conde de Yebes, p.420. O.C., T.VI) estendeuse ao largo de toda a historia universal.
Na nota que inserta nas pp. 428-429, da o.c., dinos que a palabra "deporte" entrou na lingua común procedente da gremial dos mariñeiros do Mediterráneo, que, despois dun traballo moi duro, descansaban no porto, é dicir, "estaban de portu", onde cambiaban impresións con mariñeiros doutros países, nas tabernas portuarias, e di, literalmente, Ortega, que "estas conversacións foron un dos órganos más eficientes da civilización". (Traducido ao galego)
Creo necesario aquí partir da concepción que ten este filósofo da vida humana. Para el a vida non se entende como ADAPTACIÓN (non é darwinista), senón como un PODER CREADOR, porque a vida é "pura ocasión", por iso o cardeal Cusano chámalle ao home DEUS OCCASIONATUS, xa que o home, pola súa condición de libre, é creador da súa propia entidade (O.C., VI, p. 35), aínda que esa creación do home ten límites derivados da mesma ocasión. Na p. 36 da o.c., di que o home faise a si mesmo en vista da circunstancia. Ven a ser un Deus de ocasión. Así se explica que o home/a muller, a diferenza do animal, ten unha tarefa "extranatural", non pode gastar as súas enerxías en satisfacer as súas necesidades elementais, como o animal, ten que aforralas, para poder dispoñer de tempo libre a fin de realizar o seu ser no mundo. A este respecto engade Ortega que os antigos dividían o mundo en dúas zonas, a do OTIUM, que ocupaban en ser o humano do home, e o do NEC-OTIUM (negotium), cun evidente carácter negativo (nec).
Para el a diferenza entre traballo e deporte non está establecida polo esforzo do primeiro e o ocio do segundo. O deporte tamén esixe esforzo. Pero o traballo esixe un esforzo necesitado e regulado por razóns económicas e de utilidade, mentres que o deporte faise con liberdade e por certa compracencia. "Todos os actos utilitarios -dinos o filósofo- e "adaptativos", todo o que é reacción a esixentes necesidades,non son vida" (O.C. , II, p.609. Soa estraño que o traballo angustioso se cualifique así; pero é que Ortega considera que a "actividade orixinal e primaria da vida é sempre espontánea, luxosa, de intención superflua, é libre expansión dunha enerxía preexistente" (ibidem). Isto permite deducir que, dentro do home biolóxico e utilitario, hai outro home luxoso e deportivo.
Trae aquí tamén este intelectual á palestra desta temática o que significa a ciencia. A ciencia non é calquera cousa – dinos -, non é comprar un microscopio ou varrer un laboratorio; pero tampouco ensinala nunha universidade ou aprendela, xa que é só investigar, formularse problemas, e tratar de solucionalos. Ciencia é creación; ambas están vinculadas á actividade deportiva. Curiosamente, tamén o mesmo Estado ten unha orixe deportiva, non utilitaria, porque a "utilidade non crea, non inventa, simplemente aproveita e utiliza o que sen ela foi creado" (O.C., II, p.609). Debe quedar claro que a "actividade deportiva", como primaria e creadora, elevada, seria e importante na vida, deriva, decanta e precipita, a "actividade laboriosa". O mesmo Ortega aclara que non quere dicir que a actividade laboriosa non inspire e dea pretexto a novas creacións, senón que en todo proceso vital o punto de partida é unha enerxía de sentido superfluo e libérrimo, o mesmo na vida corporal que na histórica, xa que nesta sempre foi primeira unha invención de posibilidades.
Tampouco oculta que o vocábulo INCITACIÓN ten para el un sabor de vida especial, porque só en bioloxía é pertinente atribuírlle sentido, xa que na física, por exemplo, unha cousa non é incitación para outra, senón a súa causa. E ofrécenos o exemplo das corvetas equinas como as máis perfectas da vida puxante, e, a propósito disto, expresa o seu sentimento de estar vivindo unha etapa da vida española inerte. Así que, con non disimulada tristura, pregúntase onde foron a parar aquelas vitalidades das corvetas. Aquí parece sentir o influxo da vida dionisíaca, relatada por Nietzsche, e aporta unhas ideas respecto a orixe da primeira sociedade humana, propiamente tal, afirmando que non ten que ver coa reacción a necesidades impostas, senón coa asociación de mozos para roubar mulleres que non sexan do seu grupo consanguíneo, dando cima a toda sorte de bárbaras fazañas. E indaga do lector se o segue vendo isto "tan excesivo como nun principio puido parecerlle proclamar a orixe deportiva do Estado". (Ler a orixe deportiva do Estado, a partir da p. 607, no Tomo II, de O. C., resulta interesante).
Aínda que se deduce de todo o exposto por Ortega que, dende a súa perspectiva, considera o deporte, por creativo, máis importante que o mesmo traballo, esta dedución lévanos a pensar ata que punto previu o que está ocorrendo nas sociedades actuais, nas que as empresas parece que se encontran con serias dificultades para encontrar man de obra adecuada, e nos grandes países, como EE.UU., empeza a significarse a tendencia no sector da xente nova (na actualidade uns cincuenta millóns de traballadores), a solicitar o paro no traballo para pasar a vivir da axuda pública e dos recursos que poda aportar a familia, entregándose a un de porte individualmente seleccionado. O "homo faber" e "oeconomicus" están, pois, expostos a unha reconsideración sobre a súas respectivas funcionalidades históricas.
Tamén dixo Ortega o seguinte: "O home de Occidente padece unha radical desorientación, porque non sabe cara a que estrelas vivir"; pero talvez o termo "creación", aquí utilizado en relación coa actividade deportiva, non facilita encontrar esa estrela no horizonte necesario para orientarse, porque... (e desculpen a miña ousadía) antóllaseme que é implícito o significado de DESVELAR os recunchos da realidade e as posibilidades que ofrecen os elementos e as estruturas que a constitúen, e seguen descoñecidas. E se esta precisión fose correcta, non se trata dunha CREATIO EX NIHILO (creación da nada). En cuxo suposto, o esforzo para "desvelar" ten unha tradución: TRABALLO NECESARIO E INESCUSABLE.
Só así tería encaixe a actual manipulación da materia a escala atómica, mediante os acadados coñecementos "nanotecnolóxicos", e as discutidas explicacións sobre a aplicación da IA (Intelixencia Artificial), coa esperanzada esixencia de que todos estes "desvelamentos" sigan tendo significativos avances en medicina, enerxía, produtos de consumo, materiais, etc.; sen esquecer o recente implante dun chip de control cerebral pola empresa norteamericana Neuralink, que capitanea Elon Musk. Por suposto que isto non podía telo presente Ortega; pero, non obstante, a creación vinculada ao deporte considéraa como unha constante histórica. En todo caso, se non evolucionamos pola adaptación e o facemos pola creación deportiva, hai que esperar un home/unha muller consumidores (homo consumptor?), nun futuro, por hoxe, de situación arriscada, e consecuencias imprevisibles.