O sentimento do belo e do sublime

Aínda que nestes nosos tempos apreman ao ser humano moitos problemas, sen dúbida vitais para acadar respostas a numerosas esixencias dunha vida cun razoable benestar, os sentimentos persoais estimulan as correspondentes accións volitivas, con maior ou menor positividade, encamiñadas a acadar as necesarias solucións. E como as prioridades están vinculadas á singularidade de cada persoa, pensei que o sentimento do belo e do sublime tamén conta, e, polo tanto, non debera ser trivial, incluso nos nosos tempos, acordarse deles, na medida das miñas posibilidades.

Dísenos que o ser humano mantivo coa natureza unha relación ambivalente, de temor e, á vez, unha certa reverencia; pero cando empezou a florecer a revolución científica, esta relación cambiou en dominio, e xa nesta etapa comezou un comportamento devastador, incluso matizado de accións manifestamente humillantes. Pero isto non quedou alleo a algúns intelectuais da mesma Ilustración, como é o caso de I. Kant, quen, como agudo observador dos sentimentos das persoas humanas, no 1.764, publicou un traballo titulado "Observacións sobre o sentimento do belo e do sublime", que máis que de estética trata dos sentimentos que inspira a beleza e o sublime nela, establecendo a súa relación coa moral e a psicoloxía, no individual e nacional; e a súas ideas acerca da arte en xeral e da beleza están expresadas na "Crítica do Xuízo", interesantes para a comprensión das "Observacións".

Os sentimentos están vertidos sobre diversos obxectos que os suscitan; pero Kant dinos tamén que non todas as persoas reciben o impacto estético dos mesmos, xa que cada unha delas ten a súas propias sensibilidades para experimentar o pracer: Todos os homes senten a satisfacción de dar respostas as súas inclinacións; pero a uns agrádalles a lectura e a outros contar as ganancias dos seus negocios. Incluso un Kepler non cambiaría un principado por un dos seus descubrimentos.

Por suposto, non é igual o sentimento do belo que o do sublime. E non é igual porque, aínda que ambos sentimentos son agradables, sono de forma diferente. Kant ofrécenos este exemplo: A vista dunha montaña coa súa cima nevada, sobre as nubes, ou unha tempestade furiosa, non é a mesma nos seus impactos emocionais que a visión dunhas campiñas floridas ou a pintura do cinguideiro de Venus en Homero. A noite, é sublime; o día, é belo. Isto é algo que se acusa na faciana do contemplador: No sublime, conmóvese; no belo, encántase. E na faciana exprésase a "seriedade" do impacto do sublime, ou, no seu caso, o "pracer" do belo.

Algo nos suxiren, a este respecto, Fernando Calderón e Adrián Pradier, da Universidade de Valladolid, na p. 7, da revista "Estudios Filosóficos", nº 212, nos seguintes termos: Kant "formula a distinción entre dous tipos de beleza, libre e adherente. Nesta última a satisfacción de certos fins parece constituír unha condición necesaria para o xuízo sobre o belo, posición que nas últimas décadas foi revisada por algúns autores que intentaron restaurar a satisfacción de funcións como un criterio determinado na elaboración de xuízos sobre o belo". Pero esas posicións deron lugar á oposición doutros estudosos, como é o caso de Thomas Heyd, profesor do Departamento de Filosofía e Escola de Estudos Ambientais da Universidade de Vitoria, en Canadá, quen, con especial apego ao orixinal alemán da "Crítica do Xuízo", de Kant, dinos que a percepción dos fins pode constituír un factor psicolóxico capaz de colaborar na elaboración do xuízo estético puro, onde nin o criterio da perfección nin o da utilidade entra a formar parte do mesmo, o que permite salvar a súa integridade orixinal. Reparen, pois, os lectores que así quedan complementadas, na temática da estética, as "Observacións".

Sigamos, coa incidencia complementaria, considerando as ideas de Kant. Di este filósofo que a inclinación ao monstruoso orixina o "chiflado", é dicir, o que ten atracción esaxerada por algo ou alguén, traducido ao alemán por "gillenfänger", como referido ao que aloucadamente cae nunha grella. Pero tamén fai referencia, nesta análises dos sentimentos, ás calidades morais, sostendo que só a verdadeira virtude é sublime se se leva a descansar en principios que a fan tanto máis sublime e nobre canto máis xerais sexan. E parece manter a opinión de que, o que é moi sensible para o ben, soe selo moi pouco para a xustiza, porque ninguén ten tan boa opinión como el do seu corazón, que o leva a caer no frívolo.

Todo isto resulta tan estraño como a súa apreciación da diferenza entre o belo e o sublime na relación recíproca de ambos sexos, resaltando a beleza da muller (belo sexo), acompañada de fineza, delicadeza e nesta liña, cre que, na vida conxugal, a intelixencia corresponde ao home, e os gustos a muller; pero, dende a perspectiva do noso tempo, parece tan desacertada esta atribución diferencial que, na miña modesta opinión, se interpreto ben, prexudica a súa indiscutible competencia.

Creo pertinente traer aquí a Friedrich Schiller, que, aínda que os seus traballos pertencen a literatura, destacou tamén como pensador, situando ao home entre a NECESIDADE da natureza e a LIBERDADE da vontade, para someter a natureza sen sacrificala e facer da moralidade unha segunda natureza arraigada na súa SENSIBILIDADE. A propósito, paréceme moi interesante a cita que nos ofrece de Schiller Sara Molpeceres (do Departamento de Literatura da Universidade de Valladolid), co título de "Naturaleza trágica: paisajes de gótico-romántico", pp.139-160, na revista citada de E.F. nº212.), do seguinte tenor literal, traducida ao galego:

O obxecto terrible non debe demostrar o seu poder destrutor no suxeito que o xulga. Como suxeito non debemos sufrir directamente, senón só simpateticamente. Mais cando o sufrimento existe fora de nosoutros, produce lacerantemente unha dor simpatética en nosoutros. A dor compartida prevalece sobre o gozo estético. Só é mera ilusión, pura ficción -ou cando existindo na realidade non se presenta directamente aos sentidos, senón á imaxinación- pode o sufrimento chegar a ser estético e espertar o sentimento do sublime. A idea do sufrimento alleo, unido a emoción e a conciencia da liberdade moral interior, é sublime pateticamente.

O sentimento do sublime é un sentimento de elevación sobre a natureza, e na moral, ese sentimento está comprendido por dous momentos: un da dor, negativo; outro, de pracer e compracencia, positivo. Como creo que opina a profesora Molpeceres.

Os sentimentos, como dicía máis arriba, estimulan as volicións , e así o entendía tamén Jacinto Benavente, cando consideraba que non había nada que nos desesperara tanto como ver mal interpretados os nosos sentimentos. Así, pois, talvez sería moi conveniente, nestes nosos tempos, extremadamente convulsos, reconsiderar a pertinencia de potenciar a moralidade social como esa "segunda natureza schilleriana", cunha adecuada harmonización entre a "liberdade" e a "necesidade", creando un espazo no que as vontades cidadáns busquen a diversidade nos principios morais da "sensibilidade" nacional con vistas a dotalos dos necesarios elementos de universalización, en vez de dispersalos e debilitalos irreflexivamente.

Sen dúbida, esta interpretación da "segunda natureza" é moi sinxela, para facela comprensible aos lectores; pero o concepto da mesma adoece dunha certa complexidade, e para unha rigorosa definición habería que relacionala con Kant e Hegel, tarefa que asume José F. Zuñiga, da Universidade de Granada, nun artigo titulado "Dos concepciones de la segunda naturaleza" (Wikipedia). Por suposto que non pretendo ofrecerlles de el máis que unhas liñas suxestivas, e para iso permítanme engadir aquí algunha idea máis de Schiller, quen afirma que a natureza do ser humano consiste en ser racional e, por conseguinte, identifica a racionalidade e a natureza, situándo aquela dentro desta; pero así, a "segunda natureza" non debe tomarse como leis naturais, senón como unha mera transformación da orixinaria, que se desenrola da cognición e serve de marco das actividades cognitivas en xeral. Xustamente por isto, nun parágrafo anterior, eu emprego o termo "espazo" das vontades cidadáns.

Non obstante, na opinión dalgúns estudosos, esta concepción da "segunda natureza" non é moi precisa, xa que se entende como aquilo que aglutina todas as actividades cognitivas, facilitando desta maneira a posibilidade de modificala. A este respecto, Zuñiga di que podemos acabar afirmando que "a postura racional fronte ao mundo é dependente da racionalidade que forma o mundo, o que implica unha concepción relativista da racionalidade". Por isto Zuñiga investiga distinguindo a concepción kantiana da hegeliana, porque a idea de que a transformación dun ser da primeira natureza nun da segunda, kantiana, é errónea. E isto lévoo a aplicar o concepto hegeliano de Espírito Absoluto.

Pero..., como lles explico eu que é o Espírito Absoluto en Hegel? Busquemos unha forma con máis facilidades propedéuticas, e menos rigor, que nos aproxime a idea. Imaxinemos o espírito camiño de encontrarse consigo mesmo, que é o último paso nese camiño, e recoñécese (tamén a si mesmo) en todas as cousas como Absoluto. Así queda determinado e cerra a reflexión. Opera como un suxeito que non ten máis obxecto que a si mesmo, xa que, se o tivera, non sería absoluto, porque o delimitaría.

E a conciliación da liberdade e da necesidade, déixena na miña modesta interpretación. Parto de que a necesidade en Hegel está nese proceso dinámico e histórico que se desenrola por si mesmo, tendo moi en conta que amalgama todas as diversidades do mundo, e, conseguintemente, todos os conceptos para pensalas con un razoable sentido: A liberdade da "razoabilidade" do sentido da diversidade está na necesidade do espazo dinámico. Máis arriba, nesta liña, xa mencionei a creación dun espazo no que as vontades cidadáns busquen a diversidade nos principios morais para dotalos dos necesarios elementos de universalización, e alí, tacitamente, considerei a "liberdade" de potenciación dos mesmos dentro da "necesaria" universalización dos mesmos.