Indicios filosóficos do Antropoceno (4)

Entre os filósofos do século XX figura o francés Pierre Teilhard de Chardin, que seguramente a súa condición de relixioso xesuíta impide, ideoloxicamente, que se frecuente o seu pensamento científico, incluso como paleontólogo, e filosófico-teolóxico, con indiscutibles achegas na cultura en xeral e na antropoloxía e teoloxía, con un enfoque que non sempre encontrou o plácet dos seus superiores; pero creo que non se lle pode negar o seu interese por formular unha nova cosmovisión con carácter científico dun mundo en evolución, dentro do que se esforza por integrar o pensamento cristián.

Mantivo un gran interese pola ciencia, sobre todo no campo da xeoloxía e paleografía, na que acadou recoñecemento en Francia e Estados Unidos, xa que os seus traballos en China, Cachemira, Java, Birmania e África Sur, separando as investigacións científicas das súas reflexións relixiosas, abriron camiño a outros especialistas. Pode afirmarse que, conservando a súa fe, foi capaz de xustificala dentro do rigor científico. Xustamente por isto, algún estudoso escribiu que Teilhard de Chardin esforzouse en universalizar a Cristo e "cristificar" o universo. Para entender como o fixo é mester profundar no seu pensamento científico, filosófico e teolóxico, e así talvez nos encontraremos con ideas innovadoras relativas ao papel do home no mundo, incluso inspirador do que se busca no mesmo "Antropceno".

Sempre foi consciente da ciencia e da tecnoloxía, que moven hoxe o progreso humano, e comeza a apuntar que a evolución cósmica prolóngase na bioloxía, e esta na complexidade da vida humana, que se manifesta na NOOSFERA, o consciente e o pensante da Terra, na que ocupa a punta da evolución, que conduce ao Punto Omega, identificado con Cristo, pois sostén que para a fe o mellor alimento son as verdades científicas ben entendidas, porque a ciencia vai desvelando a natureza do universo e a dinámica da súa evolución, considerado como fin último, como perfección última, coa unión no Punto Omega, no que denomina Cristo Cósmico. É que a ciencia leva á humanidade cara á unificación.

O proceso da xénese da "noosfera" ("noos", grego, contrae en "nous") lévanos a Anaxágoras, filósofo presocrático, que fai referencia ao "nous", sostivo que existe un número infinito de elementos diferenciables, con propiedades irredutibles, que, da mestura dos mesmos, xorden as cousas, cuxo desorde inicial corrixe o Nous, a Mente, considerada como principio da orde, mediante un movemento carente de intencionalidade algunha. Engademos a isto que o ruso Vladimir Iranovich Vernadski utilizou conceptos teilhardianos para explicar a natureza e as implicacións da crecente intervención humana nos ciclos bio -xeo- químicos planetarios, é dicir, como un espazo virtual no que se da o nacemento da "psiquis" (noosxéneses), partindo de que a dinámica procesual da evolución prodúcese en tres partes: "xeoesfera" (evolución xeolóxica), "biosfera" (evolución biolóxica) e "noosfera" (evolución da conciencia universal).

Talvez interese a algúns lectores e lectoras coñecer algo das profundas similitudes entre o pensamento de Teilhard e de Aurobindo Gohse, un dos grandes filósofos hindús do século XX. Ambos intelectuais pretenden explicar a evolución da materia, da vida e da mente, rexeitando por igual o materialismo como o espiritualismo puro, e aceptando que a toda exterioridade nas cousas correspóndelle unha interioridade. Hai unha enerxía que definen como "conciencia", "vida", "algún tipo de percepción interior". Aurobindo afirma que a materia é unha forma velada da vida, e, esta unha forma velada da conciencia. Pero…. como actúa esta conciencia presente en todos os seres como enerxía evolutiva?.

Teilhard expón o que considera as dúas leis básicas da evolución, que corresponden á enerxía: tanxencial e radial, e á da complexidade e conciencia, afirmando que a maior complexidade, maior conciencia; en canto á da enerxía tanxencial di que elementos da mesma complexidade atráense mutuamente, e, en canto á da radial, esa atracción crea elementos máis complexos, con maior grao de conciencia, dando un paso no proceso evolutivo do Cosmos, ascendendo da "terra xuvenil", pasando pola aparición da vida, o nacemento do pensamento individual e colectivo (noosfera), para entrar nunha vida "ultrahumana" "individual e colectiva" ata a unión de todos no Punto final do Todo en todos.

Esta enerxía para Aurobindo está presente en todos os seres e é a causa de ser continua evolución ascendente. É a Realidade Absoluta que xa descendeu antes, e "ocúltase" en todas as partes do universo, pero, progresivamente, vaise manifestando en graos superiores de "conciencia", e cada nivel sucesivo no descenso é para o home unha etapa de ascenso. (Teñan en conta que esa Realidade Absoluta descende, precisamente, para impulsar o home). En opinión de Teilhard, segundo a ciencia, a vida áchase en todas partes sobre si mesma, e, polo tanto, da interiorización. Na súa obra "El Fenómeno Humano", fai alusión ao "hiperpersoal", e como final do proceso evolutivo, o Punto Omega, no que parece posible que se encontren puntos en común entre el e Aurobindo. Ambos coinciden na necesidade que ten o home de acercarse ao "outro", buscando cooperación, axuda, comprensión e amizade. Esta enerxía humana de atracción mutua ven a ser o que os dous filósofos definen como forma superior de enerxía, á que chaman Amor.

Aurobindo sostén que a vida individual, máis que para si mesma, está compelida para asegurar a permanencia da especie. Ambos, Teilhard e Aurobindo, cren que a evolución é un proceso teleolóxico, de fins, movéndose cara a o punto de converxencia de todo no Todo. E convén manter na memoria que en Kerala, no Sur da India, celebrouse un seminario no que foron presentadas varios relatorios comparando a obra de Teilhard coa de autores europeos, como Darwin, Blondel, Marx, e hindús, como Tagore e Mahatma Gandhi, en todos os cales non sería difícil encontrar indicios dalgunha idea do "Antropoceno" nos parágrafos anteriores desta modesta colaboración.

En efecto, como xa apuntei noutra parte, mentres Feuerbach substituía coa "Versöhnung" (reconciliación) a do idealismo hegeliano, Marx facía o propio con Feuerbach, que esperaba a superación da relixión mediante o dominio da rachadela da base terreal consigo mesma, o que implicaba o dominio da natura, precisamente polo poder da praxes humana. Nos "Manuscritos", onde se asevera que é só tarefa do mundo obxectivo, en onde o home se afirma realmente como ser xenérico. Pois ben. Aquí recoñece Marx que o home posúe unha "Gattungswesen" (esencia xenérica), que reside na súa capacidade de operar, a unha escala universal, tomando á Natureza no seu conxunto como campo de realización. A solución de superación de todas as contradicións está no comunismo, na abolición da explotación, por iso a "reconciliación" sitúase na figura do proletariado. En todo caso, Marx co Proletariado pretendeu unha realización plena, a universalidade, con outros modos de presentala, como o Espírito (Hegel), o Home (Feuerbach), a Realidade Absoluta (Aurobindo), etc., que comparten non poucos elementos implicados no "Antropoceno", o momento no que a universalidade fíxose real. (Con ideas de Álvarez Yagüez).

E xa para terminar, permítanme que lles deixe aquí, con atención no futuro, algo moi recente. Segundo nos informa o periodista científico, Eduardo Martínez de la Fe, a "ciencia ficción vólvese real:" Os humanos fotosintéticos emerxen no horizonte". Sachihiro Matsunaga, profesor da Universidade de Tokio, transportou electróns fotosintéticos en cloroplastos para implantalos en células animais, e puideron vivir. Isto parece que abre posibilidades no campo da bioloxía sintética e a medicina rexenerativa. Así que as "biotecnoloxías" innovadoras facilitan a realización dunha sociedade sostible e reducir o dióxido de carbono (CO2). Todo isto pode chegar a ter un gran impacto sobre as persoas e a mesma natureza, fortalecendo a denominación da nosa etapa xeolóxica.